Wiersz – sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w całym tekście odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo – prozy. Powtarzające się odcinki – wersy – mogą być wyodrębnione wg różnych zasad, formułowanych przez systemy wersyfikacyjne, niekiedy zaś wprowadzonych tylko w danym utworze.
Najstarszą i główną funkcją wiersza jest osiągnięcie porządku rytmicznego. W dziejach literatury wiersz poprzedza prozę, co wiąże się ze źródłami literatury (tekst był pieśnią) i ze sposobem zapamiętywania tekstów twórczości ustnej. Jakkolwiek wiersz jest przedmiotem celowych zabiegów twórców, to pozostaje on w ścisłym związku z danym językiem naturalnym, wykorzystując jego właściwości, głównie fonetyczne — prozodyjne.
Wiersz antyczny
Wiersz antyczny, wiersz poezji starogreckiej, przejęty później przez klasyczną poezję łacińską. Podstawą miary wierszowej była w nim długość sylaby. Połączenia długich i krótkich sylab tworzyły stopy, różniące się między sobą liczbą i układem sylab długich i krótkich (w poezji antycznej wyróżniano wiele kombinacji stóp). Jednostką nadrzędną było metrum, składające się zwykle z dwu stóp.
Dziedzictwo zasad wiersza antycznego wpłynęło na zasób terminów i sposób traktowania wiersza w nowych literaturach, nawet wtedy kiedy z braku iloczasu podstawą miary wierszowej stała się opozycja sylaby akcentowanej i nie akcentowanej.
Wiersz średniowieczny
Wiersz średniowieczny, w poezji polskiej to wiersz intonacyjno-zdaniowy, w którym podział na wersy przebiegał zgodnie z podziałem na zdania lub samodzielne całostki składniowe i wykorzystywał intonację zdaniową; wykluczał przerzutnię. Był to wiersz asylabiczny, liczba sylab w wersie nie była określona, chociaż obserwuje się skłonność do wyrównywania wersów, związaną z warunkami muzycznego wykonania.
Ważnym wyznacznikiem zakończeń wersów (klauzuli) były w wierszach średniowiecznych rymy. Formą przejściową między wierszem średniowiecznym a wierszem sylabicznym, który w pełni ukształtował się w poezji J. Kochanowskiego, był sylabizm względny wierszy Biernata z Lublina i M. Reja. Wiersz średniowieczny opisała M. Dłuska jako najstarszy system wiersza polskiego.
Wiersz sylabiczny
Wiersz sylabiczny to rodzaj wiersza realizującego zasady regularnego systemu weryfikacyjnego zwanego sylabizmem, opartego na stałej liczbie sylab w wersie oraz średniówce, w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe (ośmiozgłoskowce są formatem granicznym: możliwe są zarówno formy średniówkowe, jak i bezśredniówkowe). Sylabizm stabilizuje też miejsce akcentu w klauzuli (zawsze paroksytoniczny) i (w klasycyzmie) w średniówce (też paroksytoniczny).
Wiersz sylabiczny uniezależnia podział na wersy od podziału na zdania, możliwe są w nim przerzutnie. W polskiej poezji wiersz sylabiczny ma największą tradycję. Najpopularniejszymi formatami wiersz sylabicznego są: trzynastozgłoskowiec ze średniówką po siódmej sylabie — 13 (7 + 6) — to format Pana Tadeusza A. Mickiewicza, jedenastozgłoskowiec — 11 (5 + 6) — format Beniowskiego i Króla-Ducha J. Słowackiego, oraz ośmiozgłoskowiec — format Pieśni świętojańskiej o Sobótce J. Kochanowskiego.
Wiersz sylabotoniczny
Wiersz sylabotoniczny, rodzaj wiersza realizujący zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego, zwanego sylabotonizmem, opartego na stałej liczbie sylab w wersie i stałym umiejscowieniu sylab akcentowanych.
Porządek akcentów w wierszu sylabotonicznym określają następujące reguły:
- w każdym wersie wyróżnione (mocne) są sylaby, które mogą być akcentowane bez względu na to, czy sylaby sąsiednie są lub nie są akcentowane;
- pozostałe sylaby mogą być akcentowane tylko wtedy, kiedy akcentowana jest najbliższa sylaba wyróżniona (w tej samej stopie);
- swobodniej jest traktowany nagłos (początek) wersu, gdzie nie obowiązuje reguła druga.
Najczęściej są dwudzielne (parzyste) i trójdzielne miary sylabotoniczne. Ich nazwy pochodzą z terminologii wiersza antycznego. W rozmiarach trocheicznych wyróżnione (mocne) są sylaby nieparzyste, licząc od początku wersu; w rozmiarach jambicznych – parzyste.
W trójdzielnych są trzy możliwe rozmiary:
- daktyliczny (mocna jest pierwsza, czwarta, siódma itd. sylaba),
- amfibrachiczny (druga, piąta, ósma itd.),
- anapestyczny (trzecia, szósta, dziewiąta itd.).
Możliwe są też rozmiary oparte na innym porządku sylab mocnych, tzw. logaedy. Rozmaitość rytmiczną w wierszu sylabicznym osiąga się przez opuszczanie akcentu w pozycjach mocnych i dodatkowe akcenty; istotna bywa tutaj również relacja między niektórymi stopami a przedziałami międzywyrazowymi: kiedy przedział międzywyrazowy wypada wewnątrz stopy, mówi się o cezurze. Wiersz sylabotoniczny wyodrębnił się w okresie romantyzmu, dominował u jego epigonów i w pozytywizmie. Mistrzem wierszy sylabotonicznych był Julian Tuwim.
Wiersz toniczny
Wiersz toniczny to rodzaj wiersza realizujący zasady systemu weryfikacyjnego opartego na stałej liczbie zestrojów akcentowych (pojedynczy wyraz pełnoakcentowy lub grupa wyrazów, z których jeden jest akcentowany) w wersie. Wiersz toniczny nie ma stałej liczby sylab ani stałych miejsc akcentowanych, w wydzieleniu wersów pomaga unikanie toku przerzutniowego.
Formaty wiersz tonicznego zależą od liczby zestrojów w wersie, wahającej się od dwóch do sześciu. Wiersz toniczny pojawiał się sporadycznie w romantyzmie, a pierwszym większym zbiorem utworów wykorzystujących ten rodzaj rytmiki jest Księga ubogich (1916) J. Kasprowicza. Wiersz toniczny stosowali też W. Broniewski, J. Tuwim, T. Gajcy. Mistrzynią wierszy tonicznych była K. Iłłakowiczówna.
Wiersz nieregularny
Wiersz nieregularny to wiersz powstający na podstawie któregoś z trzech regularnych systemów wersyfikacyjnych przez zastosowanie kombinacji najczęściej właściwych dla danego utworu, różnych rozmiarów. Wiersz nieregularny sylabiczny stosowano w klasycystycznej i późniejszej bajce (Bajki Ezopowe K. Niemirycza), w innej funkcji wykorzystali go romantycy w dramatach.
Wiersz wolny
Wiersz wolny, rodzaj wiersza, który opiera się na jednorazowo, w danym utworze, zastosowanym podziale na wersy. W dziejach nowszej poezji polskiej zarysowały się rozmaite tendencje do kształtowania wierzy wolnych, kojarzone z nazwiskami wybitnych poetów, jak J. Przyboś, T. Różewicz. Typ Przybosiowski kontrastuje długie i bardzo krótkie wersy; w typie Różewiczowskim wersy obejmują najczęściej powiązaną składniowo grupę niewielu wyrazów (tzw. skupienie). Niekiedy wiersz wolny zbliża się do wiersza nieregularnego.
Wiersz biały
Wiersz biały to wiersz bezrymowy. W polskiej poezji wiersz biały ma wyrazistą wartość stylistyczną ze względu na skojarzenie z wierszem antycznym, gdzie rymów nie było. Słynnym przykładem wiersza białego w poezji polskiej jest Odprawa posłów greckich J. Kochanowskiego; znamienne są też Satyry K. Opalińskiego.
Niekiedy poeta łączył wiersz biały z ambitną próbą imitacji antycznego wiersza iloczasowego; tak jest w pieśni chóru O białoskrzydła morska pławaczko w Odprawie posłów greckich (próby takiej imitacji w poezji rymowanej to Powieść wajdeloty w Konradzie Wallenrodzie A. Mickiewicza i Bema pamięci żałobny-rapsod C. Norwida).
Heksametr
Heksametr to wiersz antycznego eposu, naśladowany w późniejszej poezji europejskiej, także polskiej. W opartym na iloczasie wierszu antycznym heksametr był wersem sześciostopowym, w którym pierwsze cztery stopy mogły być daktyliczne (-uu) lub spondeiczne (–), piąta daktyliczna, a szósta trocheiczna (-u) lub spondeiczna.
Spośród prób stworzenia heksametru polskiego na uwagę zasługuje Powieść wajdeloty w Konradzie Wallenrodzie A. Mickiewicza: wersy sześcioakcentowe, od 14 do 16 sylab, przy czym odległość między sylabami akcentowanymi wynosi 1-2 sylaby (między piątym a szóstym akcentem — zawsze, dwie). Innym naśladowaniem heksametru jest Bema pamięci żałobny-rapsod C. Norwida.
